The Hâfız Ahmed Agha Library

Kategoriler

1289

Zîc-i Uluğ Bey - زيج الوغ بك

Uluğ Bey, Muhammed Turgay b. Şahruh b. Timur el-Azerbeycânî er-Riyâzî, (853/1449) الوغ بك، محمد تورغاي بن شاهرخ بن تيمور الآزربيجاني الرياضي

Salim Aydüz, “Uluğ Bey Zici’nin Osmanlı Astronomi Çalışmalarındaki Yeri ve Önemi”, Bilig, sy. 25, Ankara 2003, s. 139-170.

Eserin Yayınları:
Uluğ Bey’in Astronomi Cetvelleri: Zic-i Uluğ Bey (trc. Atilla Bir – Mustafa Kaçar), Ankara 2012, I-II.
Ulugh Beg’s Catalogue of Stars (nşr. E. Ball Knobel), Washington 1917.

Muhteva:
Eser 15. yüzyılda Semerkant Rasathanesinde yapılan gözlemlerin ve araştırmaların sonuçlarıyla hazırlanmıştır. Eser aynı zamanda Zîc-i Gürgânî, Zîc-i Ḫâḳānî, Zîc-i Cedîd-i Sulṭânî adlarıyla da anılmaktır. Eser ilk olarak Farsça (bir iddiaya göre de Tacikçe) yazılmış daha sonra Arapça ve Türkçe’ye çevrilmiştir. Dört kitaptan oluşan eser trigonometri, astronomi, coğrafya ve astroloji tabloları içerir. Birinci bölüm kronoloji ve farklı takvim türleri konusuna ayrılmıştır. İkinci bölüm astronomi, üçüncü bölüm ise gezegenler ve yıldızlar, son bölüm ise astroloji hakkındadır.
Gerek trigonometri gerek gezegenlerin yıllık hareketleri ve konumları doğruya bugünkü hesaplamalara oldukça yakın olan zîc XVII. yüzyıla kadar hazırlanan astronomi kataloglarının en mükemmeli kabul edilmiş ve bu zamana kadar konumsal astronominin temel kitabı olarak kullanılmıştır. Greenwich Gözlemevi’nin kurucusu Flamsteed, sabit yıldızlar katalogunu hazırlarken (Historia Coelestis Britanica, London 1725) Uluğ Bey zîcinden de faydalanmıştır.
Osmanlı Devletinde de XV-XVIII. yüzyıllar arasında resmen kullanılan bu zîc üzerine birçok şerh, ıslah/tashih, teshîl, ihtisar ve tercüme çalışması yapılmıştır. Eser bölüm bölüm ya da bütün olarak Latince Rusça Fransızca’ya çevrilerek neşredilmiştir.

Cilt:
Bordo renkli meşin, zencirekli cilt içerisindedir. Kırmızı deri üzeri ebru kaplı mahfazası vardır.
Sözbaşları ve tablolar kırmızı mürekkepledir. Kağıt filigranlıdır, nem lekeleri ve mürekkep yanıkları mevcuttur.

Ia / Edirne Yeni Cami Muvakkiti Emrullah bin Ahmed’e ait Mülkiyet Kaydı:
min kütübi’l-fakîr ila’llâhi’l-hamîdü’l-mecîd Emrullâh bin Ahmed bin Mahmûd bin el-hâcc Mürîd el-Edirnevî el-muvakkit el-câmi’ü’l-cedîd bi-Edirne-i mahrûse ‘ufiye ‘anhüm el-mülkü’l-vahîd

Ia / Fatih Cami Muvakkiti Süleyman Dürrî’ye ait Mülkiyet Kaydı:
temellekehu el-fakir el-hakîr Süleymân Dürrî el-muvakkit bi-câmi’ Ebu'l feth Sultân Mehmed Han ‘aleyhi’r-rahme fî sene gkmh [1148 (1735/1736)] hicriyye

Ia / Seyyid İbrahim’e ait Mülkiyet Kaydı:
Allahu hasbî sümme şerrefe bi-temlikihi el-’abdü’l-fakîr ilâ ‘inâyeti rabbihi’l-ganî [...] es-seyyid İbrâhîm kâne fî sene ‘aft kaydın altında mührü vardır.
İbrâhîm bin Hacı Sinân tilmîzü Emrullâh bin Ahmed ve Emrullâh bin Ahmed kâne tilmîzü Mehmed el-Masrî ve Mehmed el-Masrî kâne tilmîzü Muhammed bin Muhammed es-sevfî ve Muhammed es-sevfî kâne tilmîzü Şeyh Şehâbeddîn Ahmed bin el-Mecîdî gufira’llâhu lehu ve li-vâlideyyi li-cemî’i’l-müslimîn amin

Ia / Zîc eserlerinin kıymetine ve önemine dair Nimetullah’dan aktarılan bir fevâid:
Zîc güften ve bir âlet-i cengdir ki ceng gününde ederler ve bir ‘alemdir ki rasd ‘alemine mekkârın ve zerre ve bennâ iyi ve bir kitâbdır nakalehu min Ni’metullâh

Ib / Eserin Uluğ Bey’in kütüphanesi için yazıldığına dair not:
bi-resmi-hizâneti’s-sultâni’l-a’zami’l-a’lem … rikâb-i e’âzımu’s-selâtîn fi’l-’âlem Muhammed … el-evvelîn nâşirü’l-’adl fî ıktâi’l-arzeyn muğyetü’s-saltantuhu ve’d-dünyâ … Uluğ Beg Gürgânî halledallahu mülkehu ve saltanatuhu

1a / Muhammed Said’e ait Mülkiyet kaydı:
sümme teşerrefe ve temellekehu hazihi’n-nüsha-i şerîfe el fakîr Muhammed Sa’îd el-ma’rûf yazıcı-zâde mine’l-medreseyn ‘ufiye ‘anhümâ fî sene-i grb [1202(1787/1788)] hicrî

1a / Hafız Ahmed Ağa’ya ait Vakıf mührü:
Sâbıkan rikâbdâr-ı hazret-i şehriyârî Rodosî Hafız Ahmed Ağa’nın cezîre-i mezbûrda bina eylediği kitâbhanesinin kütüb-i mevkûfesidir 1207

Nüsha hk. özet:
Nüshanın mülkiyet kayıtları zîclerin toplum içindeki kullanım alanı ve dolaşımı bakımından açık bir örneklik oluştururlar. Dört temellük kaydından ikisi namaz vakitlerini belirlemekle görevli muvakkitlere aittir. Dolayısıyla namaz vakitlerini belirleme konusunda zîclerdeki takvim kısmından faydalandıklarını düşünmek mümkündür. Diğer iki kayıtta ise maliklerin mesleğine dair bir işaret yoktur. Ancak esere düşülen notların çoğunda tarihi belirtmek için ebced kullanılması maliklerin bu konuda bilgi sahibi olduğunun göstergesidir.
İstinsah tarihi düşülmemiş olsa da temellük kayıtları bize eserin 18. yüzyılda dolaşımda olduğunu ve yüzyılın son on yılında Hafız Ahmed Ağa’nın mülkiyetine girdiğini; Edirne'den İstanbul’a uzanan yolculuğu sonrasında Rodos’ta vakfedildiğini göstermektedir.